Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Μτφ Παναγιώτου Πάλλη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1979, σσ. 364.
Κάποιες ιδιαίτερες μελέτες, δημοσιευμένες σε ποικίλα επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια, ερανισμένες τόσο από τον πλούτο της πατερικής σκέψης, όσο και από την κινητικότητα και την ιστορική δυναμική των νεωτέρων χρόνων, πάντοτε κάτω από μια κεντρική διήκουσα ιστορικότητας, συνιστούν το περιεχόμενο του τόμου με τίτλο: Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας.
Στον τόμο αυτόν ο π. Γεώργιος καταπιάνεται με πλήθος ζητημάτων. Με το κύρος και την βαθύτητα που τον χαρακτηρίζει, αντιμετωπίζει τόσο τα ρεύματα και τα ιδιαιτερότητες της θεολογίας στις μέρες μας, όσο και ζητήματα αιχμής της πατερικής σκέψης και προβληματικής.
Η παρουσίαση του λεγόμενου «ελληνικού δόγματος» από τον WGass, ως βαθμιαία απόκλιση και παραχάραξη της αρχαίας χριστιανικής πίστεως, συνιστά το εφαλτήριο για την ανάπτυξη της σκέψεως του π. Γεωργίου, γύρω από την έννοια της παράδοσης. Συνιστά επιπλέον ιδανική ευκαιρία συνειδητοποίησης των αιτίων και των προκλήσεων, δηλαδή των αφορμών, για την διατύπωση του δόγματος, κατά την περίοδο της ενιαίας Εκκλησίας, καθώς και την κατανόηση της δογματικής διατύπωσης ως περιφρούρηση της σωτηριώδους αλήθειας και αυτοσυνειδησίας Της. Η έκφραση «επόμενοι τοις αγίοις πατράσιν» δεν είναι απλά μια δήλωση στοίχισης και συμμόρφωσης απέναντι στην Παράδοση, αλλά δημιουργική επαναπρόσληψη της τελευταίας, και χρήση της στο σήμερα των κάθε είδους προκλήσεων.
Με μια τέτοια λογική αντιμετωπίστηκε από τους Πατέρες και η Παλαιά Διαθήκη. Ο Ιουστίνος φτάνει να πει, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, ότι το βιβλίο αυτό δεν ανήκει πια στους ιουδαίους, αλλά στους χριστιανούς. Η σύνδεση της πίστης και της θεολογίας με τη λατρεία και τη χριστιανική ζωή φαινεται να είναι η ασφαλιστική δικλείδα η οποία διασώζει , κάθε φορά, την πρωτοτυπία αλλά και την αυθεντικότητα της πατερικής σκέψης.
Και στον τόμο αυτό, όπως φυσικά και σ’ άλλους, ο π. Γεώργιος δεν χάνει την ευκαιρία να καταπιαστεί με το δόγμα της δημιουργίας (εδώ με αφορμή τον Αθανάσιο), που συνιστά την χριστιανική καινοτομία στον χώρο της φιλοσοφίας. Η δημιουργία του κόσμου exnihilo, από μόνο το θείο δημιουργικό πρόσταγμα, δεν αποτελεί μόνον την ειδοποιό διαφορά της χριστιανικής πίστης και σκέψης έναντι προγενεστέρων φιλοσοφικών και θρησκευτικών αντιλήψεων, αλλά οικοδομεί ένα ολόκληρο πλέγμα – πλαίσιο αναφοράς της βιβλικής αποκάλυψης και της εκκλησιαστικής εμπειρίας. Η διάκριση μεταξύ «δημιουργίας» και «γεννήσεως», όπως και οι έννοιες της σωτηρίας και αποκατάστασης της δημιουργίας, προκύπτουν οργανικά από τέτοιες προκείμενες.
Η δυναμική, όμως, του σωτηριολογικού γεγονότος ήταν αδύνατο να εξαντληθεί, κατά την πατερική αντίληψη, στα σχήματα και τις διατυπώσεις της φιλοσοφικής σκέψης. Η ανάσταση των νεκρών και η σωτηρία του κόσμου είναι βιώματα εσχατολογικά, βιώματα τα οποία καθορίζουν την προσπάθεια του π. Φλωρόφσκυ να περιγράψει τις κεντρικές διήκουσες της πατερικής εσχατολογίας. Μιας εσχατολογικής ελπίδας που θεμελιώνεται στην πίστη στον Σωτήρα Χριστό και που οδηγεί, με την αίσθηση μας εσωτερικής αναγκαιότητος, στην ελπίδα του μέλλοντος αιώνος.
Με την ίδια συστηματικότητα και το ίδιο θεολογικό βάθος αντιμετωπίζονται και οι νεώτερες εκφράσεις της ζωής και της ιστορίας της εκκλησίας. Οι ρωσικές ιεραποστολές π.χ. ή οι όποιες δυτικές επιδράσεις στη ρωσική θεολογία κυρίως κατά τον 18ο αιώνα, οι δρόμοι της ρωσικής θεολογίας από τα μέσα του 16ου αιώνα της απομάκρυνσης από την βυζαντινή κοιτίδα, μέχρι τον Gogol, τον Dostoevsky, και τους Σλαβόφιλους, η ιστορία της θεολογικής σκέψης στη Ρωσία, αντανακλά μια νεωτερική προβληματική και την πορεία προς τη σύγχρονη εποχή και τα προβλήματά της.
Για τον Φλωρόφσκυ, ως ιστορικό, η «παγκόσμια θεολογική σταθερά» μιας δημιουργικής μεν αλλά όχι αυθαίρετης και υποκειμενικής πορείας, είναι η πατερική θεολογία. Και η «επιστροφή στους Πατέρες» συνιστά το διαρκές πρόταγμα, κάθε φορά που μια επιμέρους θεολογική αλήθεια κινδυνεύει από τον πειρασμό της αλλοίωσης και της παραφθοράς.