~ Orthodox Theological Digital Library I.M.D. ~

Σύναξη, Ρωσσία: Χίλια χρόνια πνευματικής ιστορίας, τχ. 28 (1988), σσ. 126

            Το 28^ο τεύχος είναι ένα αφιέρωμα στη Ρωσική Ορθοδοξία και στον εορτασμό χιλίων χρόνων από τη βάπτιση του ρωσικού λαού. Μέσα από κείμενα Ρώσων και Ελλήνων συγγραφέων που αναλύουν τα θεμελιακά στοιχεία της ρωσικής πίστης, επιχειρείται ένα ταξίδι στο παρελθόν της Ρωσικής Ορθοδοξίας και η ενοποίησή του με το παρόν και το μέλλον.

            Το Μικρό Χρονικό του αρχιμ. Τιμόθεου Σακκά διηγείται εν συντομία τη σχέση των Ρώσων με τους Βυζαντινούς, που αρχίζει από τα τέλη του Ι΄ αι. Από τα μέσα του Θ΄ αι. ο χριστιανισμός εισδύει στη Ρωσία, οι εμπορικές συμφωνίες ενισχύουν τους δεσμούς με την Κωνσταντινούπολη, η ίδια η πριγκίπισσα Όλγα βαπτίζεται εκεί. Αργότερα ο Βλαδίμηρος χτίζει μεγαλοπρεπή ναό στον τόπο του μαρτυρίου των πρωτομαρτύρων Θεοδώρου και Ιωάννου. Η ειδωλολατρία παρακμάζει και η Ρωσία ασπάζεται το χριστιανισμό.

            Η πνευματικότητα των Ρώσσων είναι κεφάλαιο του βιβλίου του Παύλου Ευδοκίμωφ LeChristdanslapenséerusse, σε μετάφραση της Ζωής Πλιάκου, που πραγματεύεται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ρωσικής πνευματικότητας. Η μυστηριακή ζωή, η κατήχηση, η εικόνα, η σταυρική θυσία, η σταθερή προσήλωση στο Απόλυτο χαράζουν βαθιά το εθνικό πνεύμα και οδηγούν σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Η Ρωσία ονομάζεται «Αγία», οι λέξεις «χριστιανός» και «χωρικός» γίνονται συνώνυμες∙ αποδεικνύεται έτσι η συνείδηση του λαού ότι εκλήθη να παίξει ενεργό ρόλο στην παγκόσμια ιστορία της σωτηρίας. Στη ρωσική πνευματικότητα η δικαιοσύνη ολοκληρώνεται με τη φιλευσπλαχνία, ενώ η εξουσία και η ιδιοκτησία σχετίζονται πάντα με την αμαρτία.  Άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της είναι η αγάπη για προσκυνήματα στους αγίους τόπους, καθώς και η μοναστική πνευματικότητα που αντιστέκεται στο ιεροποιημένο κράτος του 14^ου αι. Τον 18^ο αι. με τον Μ. Πέτρο, δημιουργείται η Ρωσική αυτοκρατορία, ενώ δύο εξέχουσες φυσιογνωμίες, ο άγιος Τύχων του Ζαντόνσκ και ο Παΐσιος Βελιτσκόβσκυ εμβαθύνουν στην ησυχαστική παράδοση, η οποία υπολανθάνει τον 19^ο αι. απέναντι στις επίσημες διδασκαλίες των θεολογικών σχολών που είναι επηρεασμένες από τις ευρωπαϊκές ιδέες. Στην ακαδημαϊκή θεολογία διακρίνονται δύο ρεύματα: η Ιστορική Σχολή και η Ηθικιστική Σχολή. Μεταγενέστεροι θεολόγοι επιχειρούν μια σύνθεση των δύο σχολών. 

            Το επόμενο κείμενο, Τέσσερις σοβιετικοί πολίτες του Δημήτρη Μαυρόπουλου, αποτελεί περιγραφή της επίσκεψης του συγγραφέα στη Μονή Πετσέρσκι, η οποία ιδρύθηκε στα τέλη του 15^ου αι. από το μοναχό Μάρκο και είναι αφιερωμένη στην Παναγία, και της γνωριμίας του με 4 χριστιανούς που ζουν στη Σοβιετική Ένωση.

            Ακολουθεί το κείμενο Μάξιμος ο Γραικός του Αντωνίου-Αιμιλίου Ταχιάου, κύριο μέρος ομιλίας που εκφωνήθηκε στο συμπόσιο «Μάξιμος ο Γραικός» (Άρτα, 28 και 30/10/1988). Εδώ γίνεται λόγος για την άφιξη του Μαξίμου στη Ρωσία το 1518, 70 χρόνια μετά τη διακοπή των σχέσεων Ρωσίας- Οικουμενικού Πατριαρχείου και την αντικανονική εκλογή μητροπολίτη στη Μόσχα. Ο Μάξιμος γεννήθηκε στην Άρτα, σπούδασε στη Φλωρεντία, έγινε δομινικανός μοναχός και αργότερα βρέθηκε στο Άγιον Όρος, απ’ όπου εστάλη στη Ρωσία να επιτελέσει μεταφραστικό έργο. Εγκλιματίστηκε στις ιδιαιτερότητες της ρωσικής εκκλησιαστικής ζωής και τάχθηκε με τους μοναχούς που ήταν αντίθετοι στην έγγεια ιδιοκτησία των μοναστηριών και στην καταδίκη των αιρετικών σε θάνατο στην πυρά. Για το λόγο αυτό, και με χαλκευμένες κατηγορίες, καταδικάστηκε σε εγκλεισμό και αφορισμό για 23 ολόκληρα χρόνια. Η συγγραφική και πνευματική του δράση εκτυλίσσεται στη ρωσική πραγματικότητα, γι’ αυτό και συγκαταλέγεται στους Ρώσους συγγραφείς.

            Το κείμενο Ρωσσική ιεραποστολή του Ηλία Βουλγαράκη είναι μια σύντομη αναφορά στην ίδρυση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας και στην ιεραποστολική δραστηριότητα που ανέπτυξε με αφορμή την επιδρομή των Μογγόλων και την επακόλουθη αναζήτηση από τους Ρώσους ησυχίας προς το Βορρά, αλλά και την εξάπλωση της ιεραποστολής στη Σιβηρία μετά την οριστική ήττα τους. Το 1648 οι Ρώσοι φτάνουν στον Ειρηνικό ωκεανό. Τον 18^ο αι. η ιεραποστολή φτάνει μέχρι την Αλάσκα, ενώ τον 19^ο αι. αναπτύσσεται και προχωρά προς την Κίνα και την Ιαπωνία. Τον 20^ο αι. η ιεραποστολική δραστηριότητα στρέφεται προς την Κορέα. Τέλος, παρουσιάζονται συνοπτικά οι εσωτερικές και εξωτερικές δυσκολίες της ιεραποστολής και γίνεται αναφορά σε εξέχουσες ιεραποστολικές φυσιογνωμίες της Ρωσίας.

            Το επόμενο κείμενο Ο ρώσσος προσκυνητής και η προσευχή του Ιησού του π. Μιχαήλ Ευδοκίμωφ, σε μετάφραση του Γιώργου Φίλια, που γράφτηκε με αφορμή το βιβλίο Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού, αναφέρεται στο φαινόμενο των περιπλανώμενων προσκυνητών που ζουν περιθωριοποιημένοι. Η οδοιπορία γίνεται είσοδος σε πνευματική κοινωνία με το Θεό, ο προσκυνητής έχοντας οδηγό του τον στάρετς επαναλαμβάνει αδιάκοπα την προσευχή του Ιησού μέχρι που αυτή γίνεται πια αυθόρμητη. Το πνεύμα του γίνεται απλό, η ύπαρξή του ενοποιείται και ξαναβρίσκει τη σχέση του με τη φύση και τους ανθρώπους στη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.

            Ακολουθεί το κείμενο του π. Σταμάτη Σκλήρη Αντρέι Ρουμπλιώφ. Ο άγιος της ρωσσικής εικονογραφίας. Εδώ παρουσιάζονται οι φάσεις εξελίξεως της ρωσικής εικονογραφίας, αντίστοιχα προς τη βυζαντινή και γίνεται λόγος για τον Αντρέι Ρουμπλιώφ (1350 ή 1360- 1430), που διέθετε το μεγαλύτερο ζωγραφικό ταλέντο από όλους τους ρώσους αγιογράφους και θεωρείται ο πληρέστερος εκφραστής της γνήσιας βυζαντινής παράδοσης, παρ’ όλη την έντονη  επιρροή στο έργο του από το δάσκαλό του Θεοφάνη. Στο έργο του διακρίνεται η ιδιαίτερη έμφαση στην τριαδολογία και πνευματολογία, καθώς και στην εσχατολογία.

            Το 8^ο κείμενο, Ο εν Ρωσσία Θεοφάνης ο Έλληνας του Κώστα Σαρδελή, περιγράφει την προσωπικότητα του αγιογράφου του 14^ου αι. Θεοφάνη, μέσα από μια επιστολή του μοναχού Επιφανίου προς τον Κύριλλο, ηγούμενο της μονής του αγίου Αθανασίου Λυτρωτή της Τβερ. Η επιστολή αυτή παρέχει τις μοναδικές πληροφορίες για την προρωσική περίοδο της ζωής του αγιογράφου, φωτίζει το χαρακτήρα του και την παράδοση στην οποία στηρίχτηκε για να δημιουργήσει.

            Το 9^ο κείμενο, Για τον Έφηβο του Ντοστογιέφσκυ, είναι σειρά αποσπασμάτων από το βιβλίο Dostoïevski  του C. Motchoulski, σε μετάφραση του Λευτέρη Μάινα, όπου γίνεται λόγος για τη ρωσική παγκόσμια ιδέα, τη θλίψη για την ανθρωπιστική ουτοπία, την αγωνία για την καινούρια και τελευταία Ανάσταση.

            Στο κείμενο του Σταύρου Φωτίου που ακολουθεί, Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ και η αποστολή της Ρωσσικής Εκκλησίας, ο συγγραφέας εντοπίζει την ίδια ιδέα της ενοποίησης διά της βίας του ανθρώπινου γένους τόσο στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και στον παπισμό, όσο και στον μαρξισμό, στον πολιτισμό του μηδενός, της μαζοποίησης και μοναξιάς. Για τον Ντοστογιέφσκυ διέξοδος από αυτήν την κατάσταση είναι η Ορθοδοξία, η εκκλησιαστική μεταμόρφωση του κόσμου. Αποστολή της Ρωσικής Εκκλησίας είναι η πνευματική ένωση των λαών, η ενότητα στην οποία αλληλοπεριχωρείται εθνικό και παγκόσμιο, που θα φέρει ως επακόλουθο και την πολιτική ένωση.

            Το 11^ο κείμενο, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, αποτελεί σειρά αποσπασμάτων από το βιβλίο Γεώργιος Φλωρόφσκυ – εισαγωγή στη σκέψη του του GeorgeHustonWilliams, σε μετάφραση του Θανάση Παπαθανασίου. Το 1920 εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου, ο Φλωρόφσκυ φεύγει από την Οδησσό για τη Σόφια της Βουλγαρίας, όπου γίνεται μέλος της ομάδας των Ευρασιατών, η οποία προβάλλει τα θετικά στοιχεία της Ταταρικής κληρονομιάς του ρωσικού λαού. Ο ίδιος εμμένει μάλλον στη βυζαντινή- ορθόδοξη κληρονομιά και συμμετέχει στην περιοδική έκδοση της ομάδας με το έργο «Ρήξεις και Σύνδεσμοι», υπογραμμίζοντας το θεολογικό σύνδεσμο με την παλαιά Ρωσία. Συγκεντρώνει την κριτική του κατά της Ρωσικής σχολής στο έργο του «Σταθμοί της Ρωσσικής Θεολογίας», επισημαίνει την έλλειψη γηγενούς ρωσικής ερευνητικότητας στο χώρο του πνεύματος, επιθυμεί μια ουσιαστική ρήξη με τον Ιδεαλισμό, αναγνωρίζει ότι οι δυτικοευρωπαϊκές σπουδές κατέστησαν προσιτά τα πατερικά κείμενα, συμμετέχει ενεργά στην οικουμενική κίνηση.

            Το 12^ο κείμενο του Κωνσταντίνου Ξυνόπουλου, Λεωνίδας Ουσπένσκυ, είναι αφιερωμένο, όπως φαίνεται από τον τίτλο του, στον συγγραφέα-θεωρητικό της τέχνης των εικόνων, ζωγράφο, γλύπτη και συντηρητή έργων τέχνης, που γεννήθηκε το 1902 στη Ρωσία. Σπούδασε και έζησε όλη του τη ζωή στη Γαλλία. Συνδέθηκε με τον θεολόγο Βλαδίμηρο Λόσσκυ, ο οποίος τον βοήθησε να εμβαθύνει στην τέχνη της εικόνας. Στο κείμενο παρατίθεται το συγγραφικό έργο του Ουσπένσκυ και συνοπτική παρουσίαση των βιβλίων του. Τέλος, γίνεται λόγος για το διδακτικό του έργο στο Παρίσι και τη σχέση του με τον γράφοντα. 

            Η ενότητα του περιοδικού Ορθόδοξος Κόσμος περιλαμβάνει τρία ακόμη κείμενα. Το 1^ο του Νικολάι Αρσένιεφ Λαϊκή ευσέβεια, σε μετάφραση του Ελευθέριου Μάινα, περιγράφει χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ευσέβειας του ρωσικού λαού: η αγάπη για τους αγίους που στο παρελθόν ήταν αμαρτωλοί, αλλά μετανόησαν αυθόρμητα, η επίδραση των φωτισμένων πνευματικών στη ζωή του, η λατρεία των θαυματουργικών εικόνων, η κατάνυξη από την ομορφιά και μεγαλοπρέπεια στο χώρο της λατρείας.     

            Το 2^ο κείμενο, Η Ρωσία του χθες και του σήμερα, είναι μια συνέντευξη του Κώστα Μεϊχανετσίδη, στην οποία αναφέρεται μέσα από την προσωπική του εμπειρία, στη σχέση του ρωσικού λαού με την Εκκλησία, στη στάση της Εκκλησίας απέναντι στο σταλινισμό και το ρόλο των ιερέων, στο ρόλο της διανόησης και των μοναστηριών, στην αλλαγή της πολιτικής κατάστασης, στις σχέσεις της Ρωσικής Εκκλησίας με την Εκκλησία της Ελλάδας και το Οικουμενικό Πατριαρχείο και στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες που ετοιμάζεται να αναλάβει η Ρωσία.

            Η ενότητα ολοκληρώνεται με τις Επιστολές του Φώτη Κόντογλου στον Λεωνίδα Ουσπένσκυ. Πρόκειται για 5 από τις αναρίθμητες επιστολές του Κόντογλου προς τον Ουσπένσκυστις οποίες αντάλλασαν απόψεις σε ζητήματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και της τέχνης, χωρίς ποτέ να έχουν συναντηθεί, κατά το διάστημα από το τέλος της δεκαετίας του ’40 μέχρι το Μάιο του1965.

            Ακολουθεί το σύντομο κείμενο Μια έκθεση εικόνων του Νίκου Ζία, που κάνει λόγο για τις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των χιλίων χρόνων του εκχριστιανισμού των Ρώσων, ιδιαίτερα για τις 2 εκθέσεις στο Βυζαντινό Μουσείο με τη συνεργασία του Μουσείου Παλαιοσλαβικής τέχνης Αντρέι Ρουμπλιώφ και της Ακαδημίας του Κιέβου.

            Το τεύχος ολοκληρώνεται με τις μόνιμες στήλες του περιοδικού Διάλογος με τους αναγνώστες και Το βιβλίο.

Σύναξη, Επίκαιρα Θέματα και σχόλια, τχ. 29 (1989), σσ. 104

            Το 29^ο τεύχος απαρτίζεται από κείμενα που σχολιάζουν και μελετούν θέματα που απασχόλησαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τις εφημερίδες, τα περιοδικά και προτείνουν θέσεις και στάσεις για μια ακέραιη αντιμετώπισή τους από την Εκκλησία. 

            Το σύντομο απόσπασμα Φωτογραφικοί άνθρωποι από το Ευλογημένο Καταφύγιο του Φώτη Κόντογλου αγγίζει το θέμα της τυποποίησης της τέχνης και του τρόπου ζωής και της έλλειψης πρωτοτυπίας στην ανθρώπινη έκφραση.

            Το 1^ο κείμενο Οι τρεις προκλήσεις του τότε επισκόπου Δημητρίου Τρακατέλλη, απόσπασμα ομιλίας που εκφωνήθηκε στο Σεμινάριο του Αγίου Βλαδιμήρου (Μάιος 1981), σε μετάφραση Ιωάννη Λάππα, θίγει τρία επίκαιρα ζητήματα τα οποία η Εκκλησία καλείται να αντιμετωπίσει: η γλώσσα που χάνει τη λειτουργία της ως φορέας νοήματος και ως μέσο επικοινωνίας, η πρόκληση της βιοϊατρικής τεχνολογίας, η ριζική μεταβολή  των ανθρωπίνων σχέσεων εξαιτίας της απώλειας του προσώπου και η συνακόλουθη μοναξιά και απομόνωση.

            Το 2^ο κείμενο του π. Φιλόθεου Φάρου «Οι πάντες γαρ τα εαυτών ζητούσιν»,αναφέρεται στις ανθρώπινες σχέσεις που σε όλα τα επίπεδα (γάμος, οικογένεια, πολιτική, επάγγελμα) ακολουθούν την τακτική της ίντριγκας, της δολοπλοκίας και των μυστικών διαβουλεύσεων, και επιδιώκουν όχι το άνοιγμα στον άλλο, αλλά την παραπλάνησή του.

            Ακολουθεί το κείμενο «Και νυν, αγαπητοί, ο αντίχριστός εστιν» του Γεωργίου Μαντζαρίδη. Ο συγγραφέας δεν επιχειρεί να προσδιορίσει ποιος υποδηλώνεται με τον αριθμό 666 ή τι σημαίνει η προκλητική χρήση του. Τονίζει ότι το μυστήριο της ανομίας ενεργείται ήδη στην ιστορία από την ίδρυση κιόλας της Εκκλησίας και ότι στόχος του ανθρώπου είναι να ζήσει ως δημιούργημα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού και όχι ως άβουλο ον που θυσιάζει την ανθρώπινη ελευθερία του στον πολιτισμό της άνεσης και της απόλαυσης. Αντίδοτο στον πολιτισμό που χρησιμοποιεί αυτόνομα και καταξιώνει τη γνώση, αποτελούν η άσκηση και η προσευχή των αγίων, οι κοινωνικοί και δογματικοί αγώνες τους που χτύπησαν το διάβολο.

            Στο επόμενο κείμενο, Προβλήματα της θεολογίας στην Ελλάδα το 1989 μ.Χ.,ο Θανάσης Παπαθανασίου μέσα από 15 σημειώματα καταδεικνύει όψεις των προβλημάτων της θεολογίας του 1989, η οποία φέρει τη σφραγίδα της θεολογίας του ’60. Κατά πόσο η δεκαετία του ’60 λειτούργησε ως άνοιγμα δρόμων και πόσο επηρέασε την εκκλησιαστική δομή, το ζήτημα της ανιστορικότητας, η αντίληψη περί άσκησης, οσιότητας και αγιότητας, καθώς και οι ακρότητες της δικαίωσης του παρόντος ή του παρελθόντος, οι οποίες συνδέονται με αυτήν, η περιφρόνηση της ακαδημαϊκής σπουδής και του Λόγου, η εμμονή στα ιδεολογήματα και στις ιδεοληψίες, η διάσταση θείας ευχαριστίας και διοίκησης της Εκκλησίας, η αυτονόμηση του υλικού στοιχείου, η παραμόρφωση της θεώρησης του προσώπου, η λειτουργία του γέροντα μέσα στην ενορία, ο νεοεθνικισμός, η εθελοτυφλία μπροστά στα κοινωνικά προβλήματα, η έλλειψη ψυχικής γενναιότητας είναι μερικά από τα προβλήματα που θίγονται από το συγγραφέα.

            Ακολουθεί το κείμενο Τα σκιάχτρα του Λευτέρη Μάινα. Εδώ ο συγγραφέας αντιπαραβάλει τους αληθινά πνευματικούς ανθρώπους με τα φαντάσματα, τα σκιάχτρα των πνευματικών ανθρώπων που με τη γλώσσα και την πέννα τους στρέφονται εναντίον των αδελφών. Η πίστη στο Χριστό και η αγάπη είναι γνωρίσματα των ανθρώπων που φέρουν το πνεύμα της αλήθειας και όχι της πλάνης.

            Το 6^ο κείμενο Το μήνυμα του Αγίου Όρους και η σύγχρονη Ευρώπη του Αντωνίου- Αιμιλίου Ταχιάου κάνει λόγο για τις ζώσες και ανανεούμενες αξίες που θα μπορούσε το Άγιο Όρος να προσφέρει στην ευρωπαϊκή κοινότητα ως μέρος της, το οποίο τελεί υπό ιδιότυπο νομικό καθεστώς και φέρει ιδιαίτερα πνευματικά χαρακτηριστικά. Η βίωση του μύθου, όπου η θεία ενέργεια κινεί τα νήματα και δρα ακατάπαυστα μέσα στην ιστορία, η βίωση της θεωρίας και της ησυχίας ως αρχή ζωής, ο ζήλος, η με επίγνωση δυναμική εμμονή στην πίστη και την παράδοση, αποτελούν χαρακτηριστικά που η Ευρώπη μπορεί να αναζητήσει στην αγιορειτική κοινότητα.

            Στο 7^ο κείμενο, Η συμβολή της Ορθοδοξίας στην ενωμένη Ευρώπη, ο Κώστας Γανωτής υποστηρίζει ότι αυτό που οι Έλληνες έχουν να προσφέρουν στην Ευρώπη είναι η Ορθοδοξία. Γιατί αυτή μπορεί να προσφέρει την απελευθέρωση από την υπεροψία της δύναμης και το φόβο της κοσμικής αδυναμίας, την καταξίωση της υλικής και πνευματικής δημιουργίας, την υπέρβαση της αγωνίας για τη δημοκρατία, την ισότητα και την ελευθερία, την αναπαλλοτρίωτη αξία του προσώπου, την κατάφαση της ύπαρξης, τη σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν και το δημιουργό του, την υπέρβαση της ηθικής.

            Ακολουθεί το κείμενο Το «φιλορθόδοξο» ρεύμα του Πάνου Νικολόπουλου, όπου τίθεται το ερώτημα σε ποιο βαθμό κατόρθωσαν η πνευματική αφύπνιση και η επανανακάλυψη της ορθόδοξης θεολογίας και εκκλησιολογίας της δεκαετίας του ’60 να επιφέρουν την καλήν αλλοίωσιν στην Εκκλησία της Ελλάδας. Ο συγγραφέας εντοπίζει μια αδυναμία στη βίωση και συγκρότηση της συνείδησής μας ως πληρώματος της Εκκλησίας, καθώς και στην προσφορά μιας «άλλης» πρότασης κοινωνικού και πολιτικού βίου.

            Το 9^ο κείμενο, Τύπος αντίτυπος,του π. Βασιλείου Θερμού αναφέρεται στην αυξανόμενη τάση θεώρησης της Εκκλησίας ως ιδιαίτερης ομάδας που οφείλει να είναι κοινωνικά απομονωμένη. Η τάση αυτή ενισχύεται από την παντελή απουσία της Εκκλησίας από τα υπαρξιακά και κοινωνικά προβλήματα του λαού και την παραταξιακή νοοτροπία που κυριαρχεί στους κόλπους της. Το πρόβλημα είναι εμφανές ιδιαίτερα στη διάσταση του τύπου, πολιτικού και εκκλησιαστικού, και στις μεταξύ τους σχέσεις. Στα θρησκευτικά έντυπα διακρίνονται δύο κατηγορίες: τα οικοδομητικά και τα αγωνιστικά, ενώ τα μηνύματα που μεταφέρουν χρωματίζονται από τον φαρισαϊκό πουριτανισμό, την ιδρυματοποίηση και την ιδεολογικοποίηση της αλήθειας.

            Στο επόμενο κείμενο Η περίπτωση Καλαμά, ο Παύλος Καρανικόλας με αφορμή την οργανωμένη αντίδραση της τοπικής κοινότητας στη ρίψη των αποβλήτων των Ιωαννίνων στον ποταμό Καλαμά το 1988, θέτει τον προβληματισμό για την αντιμετώπιση της ανάπτυξης και του πολιτισμού της κατανάλωσης και το ζήτημα της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο που τον περιβάλλει. Τη σωστή στάση απέναντι στο πρόβλημα μπορεί να υποδείξει η Εκκλησία αντιμετωπίζοντας το περιβάλλον προσληπτικά και συμμετέχοντας σε όλες τις εκφράσεις της καθημερινής ζωής.

            Το 11^ο κείμενο του Σταμάτη Παπασταματέλου, Περί τρομοκρατίας, χαρακτηρίζει τον τρομοκρατικό λόγο αιρετικό. Αυτός οδηγεί στην ένοπλη βία ή στον εθισμό της κοινής γνώμης. Οι τρομοκρατικές οργανώσεις τόσο στη Δυτική Ευρώπη, όσο και στην Ελλάδα, επαγγέλλονται μια ανιστορική ουτοπία καθαρής κοινωνίας, μια απάνθρωπη σωτηριολογία. Αντιθέτως, για την Εκκλησία η σωτηρία είναι προσωπική συνάντηση με το Θεό εντός του ιστορικού χρόνου, στη δυναμική προοπτική των εσχάτων. Δεν προτείνει ένα μοντέλο ηθικής, αλλά έναν άλλο τρόπο ζωής∙ εκφράζει στον ιστορικό χρόνο τη δυναμική του καινού ανθρώπου.

            Στην ενότητα Ορθόδοξος Κόσμος του περιοδικού δημοσιεύονται 6 κείμενα. Το 1^ο, Οι τελευταίοι των Μοϊκανών του Κώστα Καμαριάρη, περιγράφει τη σχέση του νεοέλληνα με τον τύπο και την κριτική που ασκεί στους πολιτικούς, καθώς και την κατάσταση των φοιτητών στην περίοδο 1949-1989.

            Το 2^ο κείμενο Υπέρ κοσμοκαλογέρου του Κώστα Φεταλίδη αποτελεί σχόλιο-απάντηση στο βιβλίο του μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτη Ο κοσμοκαλόγερος Παπαδιαμάντης (Αστήρ, 1986), που γράφτηκε με αφορμή τα 70 χρόνια από την εκδημία του.

            Στο 3^ο κείμενο, Στρατιωτικά τινά,ο Αντώνης Παναγάκης μιλά για τους στρατιωτικούς ιερείς, την υποχρεωτική προσευχή και τον υποχρεωτικό εκκλησιασμό των στρατευμένων. Προτείνει την κατάργηση των στρατιωτικών ιερέων, το αγκάλιασμα των στρατευμένων από τις τοπικές εκκλησίες και την προβολή της ειρήνης ως συμμετοχή του ανθρώπου στην αγάπη των προσώπων της Αγίας Τριάδας.

            Το 4^ο κείμενο Ιερομόναχος Κοσμάς Γρηγοριάτης υπογράφει ο καθηγούμενος της Ιεράς Μονής του Οσίου Γρηγορίου, αρχιμ. Γεώργιος. Αποτελεί τιμητική αναφορά στη ζωή, στο ιεραποστολικό και κοινωνικό έργο και στοθάνατο του ιερομόναχου Κοσμά Γρηγοριάτη.

            Ακολουθεί το κείμενο Προς τους Επισκόπους. Πρόκειται για 28 ερωτήματα που απηύθυναν οι ορθόδοξοι νέοι από 24 χώρες του κόσμου στο τέλος της διεθνούς συνάντησης 22-28 Αυγούστου 1988 στις Σπέτσες, στους επισκόπους. Τα ερωτήματα θίγουν το πρόβλημα της κανονικής και πολλαπλής δικαιοδοσίας, το θέμα της αντιπροσώπευσης των νέων τοπικών εκκλησιών σε πανορθόδοξο επίπεδο, τη μαρτυρία του ευαγγελίου σε νέα πολιτιστικά περιβάλλοντα, τη διακονία της Εκκλησίας και τη στάση της στα κοινωνικά προβλήματα, το ζήτημα της επαναφοράς του θεσμού των διακονισσών και του ρόλου των γυναικών στη ζωή της Εκκλησίας, την ύπαρξη διαφορετικών εορτολογίων,  το πρόβλημα της ενότητας των χριστιανών, το θέμα της νηστείας, της θρησκευτικής εκπαίδευσης, της συμμετοχικότητας στη λατρεία κά.  

               «Ο τελευταίος πειρασμός» του Σκορτσέζε είναι το κείμενο με το οποίο ολοκληρώνεται η ενότητα. Πρόκειται για αναδημοσίευση αποσπασμάτων-κρίσεων για την ταινία, από τους Τάσο Λιγνάδη, π. Βασίλειο Θερμό και τη Χριστιανική Κίνηση Ενότητας και Ειρήνης.

            Το τεύχος ολοκληρώνεται με τις μόνιμες στήλες του περιοδικού Διάλογος με τους αναγνώστες και Το βιβλίο.

Σύναξη, Αρχαίες Εκκλησίες της Ανατολής, τχ. 30 (1989), σσ. 114

            Το 30^ο τεύχος είναι αφιερωμένο στις αρχαίες Εκκλησίες της Ανατολής, οι οποίες βρίσκονται αρκετά κοντά στην Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τα δόγματα. Παρόλα αυτά,  συχνά η Ορθόδοξη Εκκλησία τις αγνοεί ή διαιωνίζει ένα διάλογο μαζί τους που δεν καταλήγει σε αποφάσεις.

            Το 1^ο κείμενο του τεύχους είναι απόσπασμα από το Συναξάρι του Απ. Θωμά του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου που περιγράφει τη δράση του αποστόλου στην Ινδία και τη σχέση του με το βασιλιά Γουνδιαφόρο.

            Το 2^ο κείμενο, Διάλογος μετά των Ανατολικών ή Αντιχαλκηδονείων Εκκλησιών του Ιωάννη Καρμίρη, καταγράφει την πορεία του θεολογικού διαλόγου μεταξύ Ορθόδοξης Εκκλησίας και αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών από το 451, όταν με αφορμή το δόγμα της Χαλκηδόνας αποσχίστηκαν από την Ορθόδοξη Εκκλησία, μέχρι το 1973, όταν η τριμελής Διανατολική Θεολογική υποεπιτροπή σε συνεδρίασή της στην Αθήνα με την  αντίστοιχή της Ορθόδοξη, προετοίμασαν το θέμα της προσεχούς πρώτης συνδιασκέψεως μικτής Ορθοδοξο-ανατολικής Θεολογικής Επιτροπής.  

            Το επόμενο κείμενο, Η εμπειρία του Θεού στη ζωή ενός μοναχού του π. Ματθαίου του φτωχού, σε μετάφραση Ιωάννη Λάππα και Βασιλικής Γουνελά, έχει ως θέμα την εμπειρία του Θεού που αποκτά ο μοναχός για τον εαυτό του και την εμπειρία του Θεού που αποκτά για τους άλλους. Πραγματεύεται κυρίως την αφύπνιση του ενστίκτου της επιστροφής στο Θεό, που συμβαίνει στο μοναχό, και την αξία της εξόδου του από τον κόσμο, την κατάκτηση της κατάστασης του καινού ανθρώπου και της πληρότητας του Πνεύματος, ώστε να μπορέσει να φέρει όλους τους ανθρώπους στο Θεό.

            Το 4^ο κείμενο του πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, Σχέσεις του αγίου Φωτίου με την αρμενική εκκλησία, αναφέρεται στις σχέσεις Αρμενίων- Ελλήνων πριν και κυρίως μετά τον εκχριστιανισμό της Αρμενίας. Εδώ υποστηρίζεται με παραδείγματα ότι μεγάλο τμήμα της Αρμενικής εκκλησίας δεχόταν τη σύνοδο της Χαλκηδόνας. Αυτό ενισχύθηκε με το διάλογο, που εγκαινίασε την εποχή του Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνα με τις επιστολές του ο άγιος Φώτιος με τους Αρμενίους.

            Στο 5^ο κείμενο, Μονοφυσιτισμός και Διοφυσιτισμός του TadrosY. Malaty, σε μετάφραση Ηλία Μαλεβίτη, ο συγγραφέας εκθέτει πώς αντιλαμβάνεται η Κοπτική εκκλησία τη φράση «μία φύσις» και εξηγεί τους λόγους απόρριψης της συνόδου της Χαλκηδόνας. Τέλος, υπογραμμίζει τη διάκριση του Νεστοριανικού δυοφυσιτισμού από το Χαλκηδόνιο.

            Στο 6^ο κείμενο, Η Συροχαλδαϊκή Αναφορά Αδδαίου και Μάριος, ο Γιώργος Φίλιας αναφέρεται στην ιουδαϊκή επίδραση επί της Συροχαλδαϊκής αναφοράς των «ευαγγελιστών της Ανατολής» και υποστηρίζει την αρχαιότητά της, τοποθετώντας την Επίκληση μεταξύ 2^ου και 3^ου μ.Χ. αι. Κάνει λόγο για την αρχική προφορική παράδοση και τις γραπτές εκδόσεις του κειμένου και αναλύει τη δομή της αναφοράς.

            Το 7^ο κείμενο του Γεωργίου Μαρτζέλου, Ο Όρος της Χαλκηδόνας. Συμβολή στην ιστορικοδογματική διερεύνηση του Όρου της Δ΄ οικουμενικής Συνόδου, εξετάζει με συντομία το πρόβλημα της σχέσης του Όρου της Χαλκηδόνας με τη Χριστολογία του Κυρίλλου, λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό και θεολογικό πλαίσιο της εποχής. Ο συγγραφέας τονίζει ότι ενώ οι ορθόδοξοι θεολόγοι θεωρούν τον Όρο ως απόλυτα σύμφωνο με τη χριστολογική διδασκαλία του Κυρίλλου, οι αντιχαλκηδόνιοι και η πλειοψηφία των δυτικών Χακληδόνιων θεολόγων, τον θεωρούν άσχετο ή και ασυμβίβαστο με την Κυρίλλεια Χριστολογία.

            Στην ενότητα Ορθόδοξος Κόσμος η οποία ακολουθεί, δημοσιεύεται το κείμενο Διακόνισσες στην Κοπτική Εκκλησία, συνέντευξη του Πατριάρχη Σενούντα Γ΄ στην ChristineChaillot, σε μετάφραση του Σταύρου Γιαγκάζογλου, το οποίο συζητά δύο τύπους διακονίας των γυναικών: το λειτούργημα των διακονισσών και τις «αφιερωμένες νέες». Παρέχονται πληροφορίες για την καθιέρωση των διακονισσών κατά τη θ. ευχαριστία, για τις διακονίες, τη ζωή και τον τόπο διαμονής των γυναικών αυτών, και εξηγούνται οι λόγοι αναβίωσης του θεσμού των διακονισσών. 

            Στο επόμενο κείμενο, Μια επίσκεψη στη Θηβαΐδα και στη Νιτρία, ο αρχιμανδρίτης Ηλίας διηγείται την επίσκεψή του στα Κοπτικά μοναστήρια το καλοκαίρι του 1985 παραθέτοντας ιστορικά στοιχεία για τις μονές και καταθέτοντας τις εντυπώσεις του από τη γνωριμία και τις συζητήσεις με τους πατέρες της ερήμου και το γέροντα της Μονής του Αγίου Μακαρίου.

            Ακολουθούν τα Πρακτικά Διαλόγων, αποσπάσματα από το βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Θυατείρων Μεθοδίου Θεολογικαί και ιστορικαί μελέται. Πρόκειται για μέρος των παρεμβάσεων των Ν. Ζαμπολότσκυ, Σεβ. Μητροπολίτη Τρανουπόλεως, καθηγητή Π. Φούγια, Αρχιμ. Ιακώβου Καπενεκά, Σεβ. Μητροπολίτη κ. Ηλία, Σεβ. Μητροπολίτη Αξώμης, Σεβ. Προέδρου Μητροπολίτη Μύρων Χρυσοστόμου, καθηγητή π. Στανιλοάε.

            Στο 11^ο κείμενο του τεύχους, Κοπτικά υφάσματα, η Σοφία Γεωργά μελετά τα υφάσματα εκείνα που βρέθηκαν στις αιγυπτιακές νεκροπόλεις τα οποία καλύπτουν χρονολογικά την περίοδο από τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια μέχρι και την ισλαμική κατοχή της χώρας. Μέσα από τη μελέτη τους, δίνεται μια πλήρης ανάλυση των διαφορετικών φάσεων που πέρασε η κοπτική τέχνη, αλλά και στοιχεία για τις κοινωνικές και ιστορικές συγκυρίες, τις φιλικές ή εχθρικές επιρροές που δέχθηκαν οι Κόπτες. Τέλος, γίνεται διαχωρισμός των κοπτικών υφασμάτων από τεχνική άποψη.

            Το 12^ο κείμενο, Μια συνάντηση. Πρακτικές εκκλησιολογικές προσεγγίσεις μεταξύ Χαλκηδονίων και Προχαλκηδονίων της ChristineChaillot, σε μετάφραση Ελ. Μάινα και Σ. Γουνελά, αναφέρεται στις επαφές και αμοιβαίες επισκέψεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Χαλκηδονίων και Προχαλκηδονίων μετά τη συνδιάσκεψη της Γενεύης (1970), ιδιαίτερα δε στην επίσκεψη της ηγουμένης και μιας μοναχής από το κοπτικό μοναστήρι της Αγίας Δαμιανής στην Ελλάδα το Σεπτέμβριο του 1986. Τέλος, προτείνονται δυνατότητες βίωσης μιας πρακτικής εκκλησιολογίας μέσα από τις ανακοινώσεις της Γενεύης (1970) και της Αντίς Αμπέμπα (1971).

            Ακολουθεί το σύντομο κείμενο του Οβάν Οδζνετσί Πώς ζωγραφίζουμε τις εικόνες, από το βιβλίο του π. Γ. Πετροσιάν Η θέση της Αρμενικής Εκκλησίας έναντι των ιερών εικόνων, στο οποίο εξηγείται η ανθρωπομορφική αναπαράσταση του Χριστού στην Αρμενική Εκκλησία.

            Έπεται ένα ακόμη σύντομο κείμενο με τον τίτλο Μαρτυρία της Ανζέλ Κουρτιάν, απόσπασμα από το βιβλίο Τα τετράδια της Ανζέλ Κουρτιάν, που αναφέρεται στο διωγμό των Χριστιανών από τους Τούρκους (1915- 1924).

            Το 14^ο κείμενο, Μια Αποστολική Εκκλησία στην Ινδία του Ιωσήφ Κουρικαντατίλ, περιγράφει την ιστορική πορεία της Εκκλησίας του Μαλαμπάρ από την ίδρυσή της, σύμφωνα με την παράδοση, από τον απόστολο Θωμά το 52 μ.Χ., μέχρι τη σύγχρονη εποχή, δίνοντας έμφαση σε σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της: αποστολή ιεραποστόλων από τον αρχιεπίσκοπο Αλεξανδρείας (190 μ.Χ.), συριακή κατάκτηση (345 μ.Χ.) και απόσχιση της εκκλησίας λόγω του μονοφυσιτισμού (451 μ.Χ.), καθολική ιεραποστολή (1599 μ.Χ.), προτεσταντική ιεραποστολή (1815-1836 μ.Χ.). Τέλος, δίνονται πληροφορίες για τη δομή, οργάνωση και λειτουργική ζωή.

            Στην ενότητα Προβλήματα του περιοδικού δημοσιεύεται το κείμενο του Αθανασίου Κ. Παπατζίμα Το οικολογικό-πνευματικό αδιέξοδο του τεχνικού πολιτισμού, που υπογραμμίζει την αντίληψη και στάση του σύγχρονου τεχνικού  πολιτισμού απέναντι στη φύση, συγκρίνοντάς την με τη στάση του αρχαίου ελληνικού κόσμου και του βυζαντινού πολιτισμού απέναντί της. Στην κρίση των αξιών, στην απώλεια της σημασίας των εννοιών και στο περιβαλλοντικό αδιέξοδο, επισημαίνεται η ανάγκη ριζικής νοητικής πνευματικής μεταστροφής και η δημιουργία μιας πραγματικής, κοινοτικής κοινωνίας πολιτών και προσώπων.

            Το τεύχος ολοκληρώνεται με τις μόνιμες στήλες του περιοδικού Διάλογος με τους αναγνώστες και Το βιβλίο.