~ Orthodox Theological Digital Library I.M.D. ~

Nikolai Berdiajew, μτφρ. Πρόδρομου Π. Αντωνιάδη, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1987, σσ. 168.

Το παρόν βιβλίο του ρώσου θρησκευτικού φιλοσόφου αποτελεί το δεύτερο βιβλίο της τριλογίας του πάνω στη φιλοσοφία της ιστορίας. Τα άλλα δύο βιβλία της τριλογίας είναι Το νόημα της Ιστορίας και Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο. Στην προσέγγισή του κυριαρχεί το αποκαλυπτικό στοιχείο και ο θρησκευτικός στοχασμός. Διαπιστώνει πως ύστερα από τις εμπειρίες της ιστορίας των νέων Χρόνων δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στον αρχαίο Μεσαίωνα, αλλά είναι δυνατός ένας Νέος Μεσαίωνας.

            Στα χαρακτηριστικά της εποχής που περιγράφει συγκαταλέγεται και ο απανθρωπισμός, ο οποίος συνοδεύει την αθεΐα. Η επένδυση απελευθερωτικών ελπίδων στον καπιταλισμό, τον εθνικισμό, αλλά και στον κομμουνισμό και τον φασισμό, οδηγεί αντίθετα στην υποδούλωση και την ανελευθερία του ανθρώπου. Από την εξουσία της Εκκλησίας ο κόσμος πέρασε στην εξουσία του χρηματιστηρίου και της οικονομίας. Καταλήγει στο πρώτο δοκίμιο του βιβλίου του με το μότο: «δεν επιζητώ την ανεξαρτησία από τη θρησκεία, αλλά ελευθερία μέσα στη θρησκεία».

            Χωρίς να ωραιοποιεί το παλαιό καθεστώς, στο δεύτερο δοκίμιο του βιβλίου που αναφέρεται στην Ρωσική Επανάσταση, ισχυρίζεται πως ο μπολσεβικισμός είναι η ορθολογικότερη παραφροσύνη, η μανία να μπορέσει να ρυθμίσει τη ζωή σε όλα, αντιδραστικό φαινόμενο. Αναλύοντας τις ιδιαίτερες θρησκευτικές και πολιτισμικές αιτίες που οδήγησαν στην μπολσεβικική επανάσταση στη Ρωσία, θεωρεί εντούτοις ότι ίσως οδηγήσει σε αναγέννηση της θρησκευτικής της ζωής, καθώς ο χριστιανισμός είναι η θρησκεία της εσταυρωμένης αλήθειας. Προφητεύει την εξάντληση και την αυτοκαταστροφή της επανάστασης.

            Το τρίτο και τελευταίο δοκίμιο του βιβλίου έχει τίτλο«Δημοκρατία, Σοσιαλισμός, Θεοκρατία». Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η δημοκρατία είναι σχετικιστική, δεν γνωρίζει την αλήθεια, γνωρίζει μόνο την πλειοψηφία, δεν έχει πνευματικό βάθος και γι’ αυτήν η ανθρώπινη προσωπικότητα είναι απλώς ένα αφηρημένο άτομο. Στον σοσιαλισμό αντίθετα έχουμε την απόλυτη επιστημονική αλήθεια η οποία υποτάσσει ανελεύθερα το άτομο στην συλλογικότητα. Ο σοσιαλισμός είναι μια πίστη, έχει μεσσιανικό χαρακτήρα και επιδιώκει ολοκληρωτική εξουσία επί του ανθρώπου, εξουσία επί του σώματος αλλά και επί της ψυχής. Ο Berdiajew προκρίνει την Θεοκρατία, πλην όμως όχι την παραδοσιακή μεσαιωνική τέτοια. Χαρακτηρίζει εαυτόν χριστιανό σοσιαλιστή και στην αληθινή του θεοκρατία, την Βασιλεία του Θεού, η θεονομία συμβαδίζει με την ελευθερία και την αυτονομία.

π. Ιωάννης Μέγιεντορφ, Ο Ορθόδοξος Γάμος,Αθήνα: Εκδόσεις Ακρίτας, 2004, σελ. 255.

Το βιβλίο του π. Μέγιεντορφ αποτελεί αντίδοτο στο κοσμικό ήθος που χαρακτηρίζει το μυστήριο του γάμου τα τελευταία χρόνια και το οποίο αφορά ακόμη και στην προετοιμασία, λήψη της άδειας από τις εκκλησιαστικές αρχές, τέλεση και μεταγαμιαία βιοτή. Ο π. Μέγιεντορφ επανασυνδέει θεολογικά το μυστήριο του γάμου με τη Θεία Ευχαριστία και υπογραμμίζει ότι: «αυτή είναι η αληθινή σφραγίδα» εγκυρότητας του και αυτή τον διαφοροποιεί από κάθε άλλον που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της δυτικής χριστιανοσύνης.

            Μετά τη σύντομη εισαγωγή, στην οποία ο συγγραφέας δικαιολογεί την  επιβεβλημένη αναγκαιότητα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της οικουμένης και του διαλόγου, μιας αποτίμησης και κατάθεσης των θέσεων της ορθόδοξης θεολογίας, περνά στην ανάλυση των παλαιοδιαθηκικών και καινοδιαθηκικών απόψεων για το γάμο. Καταλήγει ότι ο Χριστός καλεί το χριστιανό να αποκτήσει –ήδη από αυτόν τον κόσμο- την εμπειρία της καινής ζωής. Να γίνει πολίτης των ουρανών. Και αυτό μπορεί να το κατορθώσει με τη γαμική συνύπαρξη. Στη νέα εν Χριστώ πραγματικότητα ο γάμος γίνεται «μια μοναδική ένωση δύο υπάρξεων, δύο προσωπικοτήτων που αγαπιούνται και γι’ αυτό το λόγο μπορούν να υπερβούν τη φύση τους και έτσι να ενωθούν μεταξύ τους αλλά και με τον Χριστό» (σελ.36).

            Στη συνέχεια ο π. Μέγιεντορφ εξετάζει το γάμο κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και το ρωμαϊκό δίκαιο. Κατά τους πρώτους αιώνες της ζωής της-στην περίοδο των διωγμών αλλά και κατά τη διάρκεια της συνεργασία της  με τη ρωμαϊκή κρατική εξουσία- η Εκκλησία αποδεχόταν το Ρωμαϊκό Δίκαιο που ρύθμιζε ζητήματα σχετικά με τη νομιμότητα του γάμου. Στην τρίτη ενότητα ο συγγραφέας εξετάζει το γάμο ως μυστήριο, σχολιάζοντας ουσιαστικά το Εφ. 5,32 «εδώ κρύβεται ένα μεγάλο μυστήριο, που σας διαβεβαιώνω ότι αναφέρεται στη σχέση του Χριστού και της Εκκλησίας». Στην επόμενη ενότητα, επιχειρείται η ιστορική και θεολογική σύνδεση του γάμου με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Από τον Τερτυλιανό, το 2ο μ.Χ. αιώνα, έχουμε μαρτυρία που δηλώνει ότι κάθε ζευγάρι χριστιανών που επιθυμούσε να παντρευτεί, υφίστατο όλες τις τυπικές διατυπώσεις της εγγραφής του γάμου του στο ληξιαρχείο και κατόπιν με την κοινή μετοχή του στη Θεία Ευχαριστία, ενώπιον της σύναξης της κοινότητας, ελάμβαναν την ευλογία του επισκόπου.

            Στην πέμπτη ενότητα ο π. Μέγιεντορφ εξετάζει το γάμο ως ανεξάρτητη ιεροτελεστία. Μέχρι τον ένατο αιώνα η Εκκλησία ούτε γνωρίζει ούτε χρησιμοποιεί ξεχωριστή ακολουθία για το γάμο, ο οποίος δε μπορεί να νοηθεί χωρισμένος από την Ευχαριστιακή Λειτουργία. Βέβαια από τον 4^ο αιώνα υπάρχουν αναφορές οι οποίες δηλώνουν την ύπαρξη μιας επίσημης ακολουθίας του μυστηρίου, μια τελετή στέψης, όχι όμως ανεξάρτητη από τη Θεία Ευχαριστία. Η οριστική απομάκρυνση από τη Θεία ευχαριστία πραγματοποιείται από την κρατική εξουσία στην αρχή του δεκάτου αιώνα.           Στη συνέχεια ο συγγραφέας αναφέρεται στη σύγχρονή ακολουθία του αρραβώνα και την ακολουθία του γάμου. Αναλύει τη δική του λειτουργική πρόταση που αφορά το ερώτημα κατά πόσο η αυθεντική σύνδεση μεταξύ Ευχαριστίας και γάμου θα μπορούσε να αποκατασταθεί στη σύγχρονη πρακτική της Εκκλησίας. Στις επόμενες ενότητες παρουσιάζονται προβλήματα και φαινόμενα που συνδέονται με το γάμο, όπως οι διαδοχικοί γάμοι, οι προϋποθέσεις για το γάμο, οι μεικτοί γάμοι, το διαζύγιο, η οικογένεια και ο οικογενειακός προγραμματισμός, η έκτρωση, η έγγαμη ιεροσύνη και τέλος ο γάμος, η αγαμία και η μοναστική ζωή. Το βιβλίο κλείνει με συμπεράσματα και με ένα πολύ σημαντικό παράρτημα το οποίο αφορά αγιογραφικές, πατερικές, κανονικές και λειτουργικές αναφορές που συνδέονται με το μυστήριο του γάμου.    

Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Οι Ανατολικοί Πατέρες του Τετάρτου Αιώνα, Μτφ Παναγιώτου Πάλλη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2006, σσ. 445.

Η περίοδος του τετάρτου αιώνα, αναμφίβολα, σηματοδοτεί μια νέα εποχή τόσο για τη ζωή της Εκκλησίας, όσο και για την ανάπτυξη της Θεολογίας της. Ο καίσαρας βαπτίστηκε και στο πρόσωπό του η αυτοκρατορία δέχθηκε το χριστιανισμό. Η περίοδος των αιματηρών διωγμών έληξε και νέος αέρας ανάπτυξης και προόδου φύσηξε στην Εκκλησία, παράλληλα προς τους τυφώνες της κοσμικής μερίμνης, που άρχισαν να την απειλούν με το ενδεχόμενο της πρώιμης εκκοσμίκευσης. Η είσοδος ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού πιστών, με την ταχύτητα που επιφέρει ο ενθουσιασμός, καθώς και οι αναπόφευκτες οσμώσεις με τον ελληνικό κόσμο και την κουλτούρα του ήταν η κινητήριος δύναμη τόσο των αιρετικών παραχαράξεων, όσο και της ανάπτυξης της χριστιανικής θεολογίας.

Τις δογματικές αυτές τάσεις ανιχνεύει ο καθηγητής Φλωρόφσκυ στο πρώτο μέρος της πατρολογικής του τετραλογίας, το αφιερωμένο στους ανατολικούς πατέρες του τετάρτου αιώνα. Ήδη η αλεξανδρινή σχολή και οι μοναρχιανικές τάσεις κυοφορούσαν το μεγάλο δογματικό πρόβλημα. Το ωριγενικό subordinatio και η διδασκαλία του Λουκιανού εξόπλισαν την αρειανική σκέψη, η οποία γνώρισε ταχύτατη και ευρύτατη διάδοση. Η αντιμετώπιση του αρειανισμού στάθηκε το κύριο μέλημα της θεολογίας του τετάρτου αιώνα.

Τα πρόσωπα που εξέφρασαν τη θεολογία αυτή,- από τα επιφανέστερα και επιβλητικότερα της χριστιανικής Εκκλησίας και της θεολογίας της καθώς και η θεολογική τους συνεισφορά- παρουσιάζονται από τον πατέρα Γεώργιο. Έτσι, ο Μέγας Αθανάσιος, ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, ο Μέγας Βασίλειος, οι δύο Γρηγόριοι( ο Θεολόγος και ο Νύσσης), ο Δίδυμος ο Τυφλός, ο Αμφιλόχιος Ικονίου, ο Επιφάνιος Κύπρου, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος κ.α., συνιστούν τα κύρια κεφάλαια της εργασίας αυτής.

Ο τονισμός της ομοουσιότητας μεταξύ Πατρός και Υιού, το αδύνατο της διερεύνησης του Θεού με διανοητικές έννοιες, ο αποφατισμός της ουσίας Του, η εικόνα του Θεού στον άνθρωπο και η διδασκαλία για την ύπαρξη του ανθρώπου ως «μεθορίου», η εισαγωγή της διάκρισης ουσίας και ενεργειών στο Θεό, η πληρότητα και η ακεραιότητα της ανθρώπινης φύσης του Χριστού στα πλαίσια της αντιαπολλιναριστικής διδασκαλίας, είναι μόνον κάποια από τα κορυφαία ζητήματα που διαπραγματεύτηκαν οι πατέρες του τετάρτου αιώνα και που στιγμάτισαν ανεξίτηλα τη φυσιογνωμία της χριστιανικής θεολογίας. Όμως, το σημείο εκείνο στο οποίο η συνεισφορά τους κρίνεται ανυπέρβλητη όχι μόνον για την ιστορία της χριστιανικής σκέψης, άλλα και για την ιστορία της φιλοσοφίας και των ιδεών, είναι η διάκριση ουσίας και υποστάσεως στον Θεό. Η αριστοτελική της αφόρμηση συνιστά μόνον τον εννοιολογικό εξοπλισμό, μίας προτύπωσης, εμπνευσμένης και δημιουργικής διδασκαλίας, η οποία εξέφρασε, εν Αγίω Πνεύματι, την πεμπτουσία της χριστιανικής πίστης και αντιμετώπισε αποτελεσματικά την αίρεση.

 Ακόμη όμως, στις σελίδες του βιβλίου αυτού ο αναγνώστης δοκιμάζει την έκπληξη που του προσφέρει ο συγγραφέας να πραγματεύεται, με τρόπο γλαφυρό και εύληπτο, κολοσσιαία ζητήματα της χριστιανικής σκέψης ενίοτε σε αντίστιξη και διάσταση προς την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Ο π. Φλωρόφσκυ κατόρθωσε με το βιβλίο του αυτό, καθώς και με σύνολη την πατρολογική του τετραλογία, να μεταδώσει υψηλή δογματική θεολογία έξω από τα στενά ακαδημαϊκά πλαίσια.